Jak pracować z uczniem ze spektrum autyzmu?

8 grudnia 2021

Autyzm należy do grupy rozległych zaburzeń neurorozwojowych o wieloczynnikowej etiologii, ujawniających się do 3 roku życia. Według najnowszej klasyfikacji diagnostycznej Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-V, dla określenia różnych typów autyzmu używa się terminu „spektrum zaburzeń autystycznych” (ASD – Autism Spectrum Disorders) i obejmuje on zaburzenie autystyczne, zespół Aspergera oraz całościowe zaburzenia rozwojowe, bliżej nieokreślone. Jak pracować z uczniem z autyzmem? Jak mu pomóc oraz jak pomóc sobie?

Główne objawy autyzmu pojawiają się w trzech sferach zachowań dziecięcych:

trudności w funkcjonowaniu społecznym,
zaburzenia w rozwoju języka i komunikacji,
ograniczony, stereotypowy charakter zachowań i zainteresowań.

Do diagnozy spektrum autyzmu konieczne jest występowanie objawów z wszystkich trzech obszarów.

Każde dziecko ze spektrum autyzmu jest indywidualnością, ma własną osobowość, odmienne uzdolnienia i u każdego z nich, autyzm wygląda inaczej. Ze względu na różnorodną konfigurację objawów i ich nasilenie oraz fakt nieharmonijnego rozwoju, trudno o dwójkę tak samo funkcjonujących dzieci z autyzmem. Wśród uczniów z ASD mogą znaleźć się dzieci z głębokimi zburzeniami w zachowaniu i znacznym lub umiarkowanym upośledzeniem umysłowym, a na drugim biegunie będą dzieci w normie intelektualnej lub z inteligencją ponadprzeciętną, z niewielkim poziomem nieprawidłowości w funkcjonowaniu. Z uwagi na te różnice, potrzeby edukacyjne uczniów z ASD są niejednorodne i nie ma jednolitego wypracowanego systemu, który zapewni im odpowiednie wsparcie.

Indywidualne podejście w przypadku uczniów z ASD oznacza:

przeprowadzenie szczegółowej diagnozy umiejętności dziecka, rozpoznanie jego mocnych i słabych stron funkcjonowania,
nauczanie takich treści, których dziecko w danym momencie najbardziej potrzebuje, nawet, jeśli nie jest to zgodne z podstawą programową,
elastyczne dostosowanie metod pracy do potrzeb i możliwości danego ucznia,
dostosowanie materiałów edukacyjnych (np. pomocy dydaktycznych, planów zajęć) do konkretnych potrzeb dziecka, jego różnych deficytów i zaburzeń.

Dla ucznia posiadającego orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną, zespół nauczycieli i specjalistów opracowuje Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny (IPET). Powstaje on w oparciu o wielospecjalistyczną ocenę poziomu funkcjonowania ucznia, która określa jego możliwości i ograniczenia, czyli mocne i słabe strony funkcjonowania. Ocena taka jest dokonywana co najmniej dwa razy w roku szkolnym i uwzględnia efektywność pomocy psychologicznej udzielanej uczniowi oraz dokonuje, w miarę potrzeb, modyfikacji programu.

Czytaj także: Prawa ucznia z zaburzeniami ze spektrum autyzmu

W IPET podany jest zakres i sposób dostosowania programu i wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia. Określone są metody i formy pracy oraz cele edukacyjne, terapeutyczne i wychowawcze.

Obecność ucznia z ASD w klasie wiąże się również z zatrudnieniem nauczyciela współorganizującego proces kształcenia.

Wskazówki pomocne w pracy z uczniem ze spektrum autyzmu:

Bez nawiązania kontaktu z dzieckiem trudno o jakąkolwiek formę współpracy. Poświęćmy czas na zbudowanie zaufania i nawiązanie pozytywnej relacji.
Głównym problemem dzieci z autyzmem w zakresie funkcjonowania społecznego w szkole są trudności w obszarze relacji w grupie rówieśniczej. Pomóżmy w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji z rówieśnikami. W rozważnym doborze kolegów, w inicjowaniu rozmowy, zachęcajmy do udziału w grupowych zajęciach, grach czy zabawach.
U dzieci ze spektrum autyzmu nawet niewielkie zmiany mogą wywołać niepokój, nieadekwatny z obiektywnego punktu widzenia lub trudne zachowania. Zapewnijmy uczniowi stałość i przewidywalność. Pomocne będzie sporządzenie dla niego planu dnia, planu konkretnej lekcji lub zajęć na poziomie dla dziecka zrozumiałym. O niespodziewanych zmianach uczeń powinien być możliwie jak najwcześniej uprzedzany.
Spektrum autyzmu towarzyszą często zaburzenia sensoryczne. Najczęściej występujący zrzeiami są unikanie bodźców zmysłowych i przeciążenie sensoryczne. W środowisku szkolnym pełnym różnorakich bodźców, dzieci z autyzmem mają problem ze skupieniem uwagi i łatwo mogą wpadać w rozdrażnienie. Zadbajmy zatem o komfort sensoryczny ucznia. Przydzielmy mu miejsca w pierwszej ławce, z dala od okna i drzwi, tak by jak najłatwiej mógł skupić uwagę na lekcji. Wydzielmy miejsce na relaks i wyciszenie, gdyby zaszła taka potrzeba.
Ze względu na deficyty umiejętności komunikacyjnych i rozumienia języka nie zalewamy ucznia potokiem słów, przekazujemy tylko najważniejsze treści. Należy używać języka prostego i jednoznacznego, nie stosujemy przenośni, ironii, aluzji, ponieważ dzieci mogą mieć problem z ich zrozumieniem. Między zdaniami warto robić przerwy. Tak, aby dziecko miało czas na przetworzenie informacji, a po zadaniu pytania czy polecenia, dać dziecku odpowiedni czas na zareagowanie. Jeśli u dziecka występuje nadwrażliwość słuchowa, trzeba pamiętać, aby nie mówić za głośno.

Wykorzystuj namacalne materiały

U uczniów z autyzmem często występuje przewaga myślenia obrazowego nad werbalnym oraz dobre spostrzeganie wzrokowe i pamięć wzrokowa. Informacje, wskazówki i plany podajemy w formie wizualnej, zrozumiałej dla danego dziecka. Jeśli nauczyciel prezentuje obrazki, zdjęcia, wspomaga się planszami, mapami, uczniowi jest łatwiej skupić uwagę na lekcji i przyswoić więcej wiedzy.
Ze względu na trudności w przyswajaniu pojęć abstrakcyjnych i w myśleniu abstrakcyjnym, pozwólmy dziecku pracować na materiałach namacalnych.
Zadania, które dziecko ma wykonać, podzielmy na mniejsze etapy. Można też przedstawić dziecku plan wykonania zadania lub pomóc mu taki plan zrobić. Czasami konieczne może okazać się skrócenie zadania lub zmniejszenie jego trudności.
Dzieci ze spektrum autyzmu często mają specjalne zainteresowania i uzdolnienia oraz ulubione formy pracy. Pracując nad obszarami problemowymi ucznia nie zapomnijmy o usprawnianiu mocnych stron dziecka, w tym jego zdolności wysepkowych. Zdolności wysepkowe to wyjątkowe umiejętności w bardzo wąskiej dziedzinie tj. szybkie liczenie w pamięci, rysowanie z pamięci z niezwykłą ilością detali, zapamiętywanie ciągów liczb. Szacuje się, że zdolności wysepkowe występują tylko u 1 na 10 osób z autyzmem. Dzięki temu dziecko będzie miało większą motywację do nauki, wzrośnie jego ciekawość poznawcza i szansa na skuteczną stymulacje rozwoju.
Bardzo ważne w procesie edukacji uczniów z ASD jest wzmacnianie ich motywacji podczas każdej lekcji. Nagradzajmy każde, nawet najdrobniejsze osiągnięcie. Chwalmy również za podjęcie próby wykonania jakiegoś zadania i stwarzajmy jak najwięcej sytuacji, w których dziecko będzie miało poczucie sukcesu.

Pojawienie się ucznia ze spektrum autyzmu w klasie często budzi kontrowersje i obawy nauczycieli. Dotyczą one, między innymi, ewentualnych trudnych zachowań oraz konieczności podporządkowania całej klasy potrzebom jednego ucznia.

Jednak nauka w szkole ogólnodostępnej daje dzieciom z ASD szansę na zbudowanie relacji z innymi. Umożliwia także życie w społeczeństwie, a nie na jego marginesie.

Autor: Maria Kulpa, Psycholog

Przeczytaj także: 2 kwietnia Światowy Dzień Świadomości Autyzmu. Warto uświadamiać dzieci, czym jest autyzm

Jak pracować z uczniem ze spektrum autyzmu?

Główne objawy autyzmu pojawiają się w trzech sferach zachowań dziecięcych:

Indywidualne podejście w przypadku uczniów z ASD oznacza:

Wskazówki pomocne w pracy z uczniem ze spektrum autyzmu:

Wykorzystuj namacalne materiały

Przeczytaj także

Pomysł na godzinę wychowawczą: zaproś wolontariusza ze schroniska

Jak wyciszyć nadpobudliwe dziecko?

Po czym poznać, że dziecko jest zaniedbane?