Jak rozpoznać objawy traumy u dziecka? Jak mu pomóc?

23 marca 2022

Czym jest trauma dziecięca?

Trauma jest doświadczeniem konfrontacji ze śmiercią lub zdarzeniami, które wywołują zagrożenie utraty życia lub zdrowia dziecka. Dotyczą jego samego, bądź bliskich mu osób. Sytuacje te wywołują u dziecka przerażenie i poczucie obezwładniającej bezradności.

Zdarzenia traumatyczne mogą mieć różny charakter. Mogą to być jednorazowe, wstrząsające sytuacje o bardzo silnym natężeniu, np. katastrofy naturalne, udział w wypadku, śmierć bliskiej osoby, gwałt. Mogą to być również złe doświadczenia powtarzające się w codziennym życiu dziecka, takie jak doświadczanie przemocy domowej, bycie jej świadkiem lub znęcanie w środowisku rówieśniczym. Skutki takich wydarzeń kumulują się. Każde kolejne złe doświadczenie przypomina o poprzednim i potęguje u dziecka poczucie zagrożenia. Dziecko staje się coraz bardziej wrażliwe i coraz trudniej sobie radzi z każdą kolejną taką sytuacją.

Traumatyczne mogą być dla dziecka również złe doświadczenia z wczesnego dzieciństwa. Są one obiektywnie mniej dojmujące, ale mogące wywołać poważne skutki, jeśli się powtarzają. Są to doświadczenia związane z zaniedbaniem, nieodpowiednią bądź niewystarczającą opieką albo odrzuceniem przez rodzica lub opiekuna.

Dla niemowląt i małych dzieci może to oznaczać bezpośrednie zagrożenie życia, ponieważ w tym wieku są całkowicie bezradne i ich biologiczne przetrwanie zależy tylko od opiekunów.

Traumatyczne doświadczenia są dla dzieci niszczące nie tylko w czasie, kiedy trwają. Ich konsekwencje w postaci wielu objawów mogą być długo obecne w życiu dziecka. Straszne doświadczenia powracają w postaci uczuć przytłaczających dziecko, problemów oraz dolegliwości fizycznych, które powodują stan niekończącego się cierpienia.

Trauma dziecięca odbiera dziecku poczucie bezpieczeństwa, stałości i przewidywalności, a tym samym wpływa destrukcyjnie na jego dalszy rozwój. Utrata zaufania do ludzi – często z najbliższego otoczenia – niszczy ważne, istniejące relacje i utrudnia budowanie przyszłych. Dziecko będąc w stanie ciągłego zagrożenia kieruje swoją energię i aktywność na to by dostrzec niebezpieczeństwo i uchronić się przed nim, a nie na naukę, zabawę czy odkrywanie świata.

Co powinno zaalarmować rodziców, jeśli wiedzą lub podejrzewają, że dziecko doznało traumy?

Uporczywe ponowne doświadczanie wydarzenia traumatycznego w różny sposób – zabawy z odgrywaniem takiej sytuacji lub jej elementów, mimowolne wspomnienia odtwarzane w zachowaniu lub w rysunkach, dotyczące traumy koszmarne sny są wyraźnymi wskaźnikami problemu. Kolejnym sygnałem jest reagowanie silnymi emocjami, np. przerażeniem lub złością na sytuacje, osoby, lub przedmioty przypominające o traumatycznym wydarzeniu.

Dziecko jest w stanie ciągłego czuwania i wyczulenia na zagrożenie, reaguje nieadekwatnie mocno na bodźce niespodziewane lub pozornie obojętne. Hałas, zapach lub czyjeś zachowanie mogą wywołać panikę czy agresję. Pojawiają się problemy ze snem – dziecko długo nie może zasnąć lub często się budzi, ma koszmary senne. Zmienia się dotychczasowe funkcjonowanie i zachowanie – dziecko ciche i spokojne może się stać agresywne, a dziecko żywiołowe i radosne – ciche i zalęknione. Występują problemy z nauką, zaburzenia koncentracji i uwagi.

Dziecko unika kontaktów z osobami, które do tej pory lubiło lub porzuca aktywności, które wcześniej sprawiały mu przyjemność. Zachowanie dziecka oscyluje między przesadnie uległym i nadmiernie agresywnym. Sprawia wrażenie nieobecnego, odłączonego, zawieszonego. Dziecko chce być zawsze blisko osoby, która daje mu poczucie bezpieczeństwa, nie chce się z nią rozstawać. Występują zachowania regresywne, czyli charakterystyczne dla młodszych dzieci. np. spieszczanie mowy. Pojawiają się objawy psychosomatyczne – np. zmęczenie, bóle głowy, brzucha, wymioty.

Wychodzenie z traumy to długi i niełatwy proces. Dzieci potrzebują odpowiedniego wsparcia rodziców i w wielu przypadkach również profesjonalnej pomocy specjalistów – lekarzy i psychoterapeutów. Jeśli zaistnieje taka konieczność, nie należy wahać się ani zwlekać ze zgłoszeniem po tego rodzaju pomoc.

Jak wspierać dziecko, które doświadczyło traumy?

Maksymalnie ogranicz zagrożenia, poważne zmiany w środowisku dziecka i sytuacje stresowe.
Zapewnij dziecku bezpieczne miejsce, w którym może pobyć samo, zrelaksować się, jeśli ma taką potrzebę.
Postaraj się wprowadzić w miarę stały plan dnia. Ustal stałe pory na zadania i obowiązki, zabawę i odpoczynek – zwiększy to u dziecka poczucie stabilizacji.
Pomóż dziecku w odnalezieniu jego mocnych stron, zdolności i zainteresowań. Jednocześnie staraj się, aby dziecko czuło, że może dokonywać wyborów i mieć wpływ na własne życie. Podniesie to poczucie własnej wartości, które u dzieci po traumie może być znacznie obniżone.
Zadbaj o aktywność fizyczną dziecka – może to być sport, turystyka, taniec – której towarzyszy bezpieczna atmosfera, kontakt z innymi ludźmi i relacje oparte na współdziałaniu.
Zadbaj również o to, aby dziecko miało czas na odpoczynek, odprężenie i rozluźnienie. Sen dziecka powinien być odpowiednio długi i niezakłócany czynnikami zewnętrznymi.
Postaraj się, aby dziecko czuło w tobie wsparcie i wzbudzaj jego zaufanie.
Pamiętaj, że dotyk, przytulanie, kołysanie, uścisk to naturalne i skuteczne sposoby, którymi możesz ukoić napięcie dziecka.

Opieka i wychowanie dziecka, które doświadczyło traumy, wymaga od rodziców dużego zaangażowania, cierpliwości, siły i odporności psychicznej. Jeżeli czujesz, że walka z konsekwencjami traumy przerasta twoje siły i wpływa negatywnie na samopoczucie psychiczne i fizyczne, nie wahaj się zgłosić po fachową pomoc specjalisty, również dla siebie.

Autor: Maria Kulpa, Psycholog

Artykuł napisany w oparciu o publikacje opracowanej w ramach międzynarodowego projektu Trauma-informed Caregivers – Investment to a Better Child Development.

Przeczytaj również: Dlaczego powinniśmy dbać o zdrowie psychiczne i emocjonalne dziecka?

Jak rozpoznać objawy traumy u dziecka? Jak mu pomóc?

Czym jest trauma dziecięca?

Co powinno zaalarmować rodziców, jeśli wiedzą lub podejrzewają, że dziecko doznało traumy?

Jak wspierać dziecko, które doświadczyło traumy?

Przeczytaj także

Wstydliwy przedszkolak – jak go wesprzeć?

Jak rozładować energię dziecka z ADHD? Rodzaj zabaw może mieć znaczenie

Ćwiczenia uważności i sensoryczne dla dzieci, które pomogą uwolnić się od zmartwień lub zdenerwowania